Aliağa'nın Tarihçesi

Aliağa, tarih boyunca insanlık tarihinin en önemli uygarlıklarının kurulduğu Aiolis bölgesinde kurulmuştur. Tarih içinde birçok uygarlık bölgede var olmuştur. Aiolis kentlerinden Kyme ve Myrina, günümüzde Aliağa ilçe sınırları içinde yer almaktadır. Aliağa, Osmanlı döneminde bir çiftlik halindeyken süreç içinde küçük bir köye, Cumhuriyet döneminde 1937'den itibaren bir balıkçı bucağına dönüşmüştür.

Aliağa, 1960'lı yıllarda hayata geçirilen 1. beş yıllık kalkınma planı uyarınca sanayileşme için uygun yer olarak seçilmiş ve bu tarihten itibaren sanayi kimliği ile öne çıkmaya başlamıştır. Bu yıllara kadar Menemen'e bağlıyken, 1982 yılında İlçe statüsüne kavuşmuştur.

Arkeologların yaptığı kazılar ve arkeolojik bulgulardan Aliağa'nın bulunduğu bölgede ilk yerleşimlerin İ.Ö 3.500'lü yıllarda olduğu anlaşılmaktadır. Tarih içinde Aioller belgeye gelmiştir. Kyme, Myrina, Gryneia, Pitane gibi tarihi kentler Aliağa bölgesindedir. Bizans'ın iç dinamiklerinden kaynaklanan sorunlar, Arap akınları ve doğal afetler bölgenin tarihsel sürecinde önemli değişikliklere neden olmuştur. 1025'de meydana gelen deprem bölgeye büyük zarar vermiştir.

1313 yılından itibaren Saruhan beyliğinin egemenliğine giren Aliağa, bu beyliğe bağlı bir komutan tarafından, Saruhan Sancaklarından Güzelhisar topraklarının içinde yönetilmiştir. O dönemde, köy biçiminde bir yerleşme yerine, çiftlik şeklinde işlenen topraklar söz konusudur. 1530 yılına ait tarihi kayıtlarda Güzelhisar kazasına bağlı çiftliklerden biri Ali Ağa çiftliğidir.

Osmanlı Padişahı III. Murat dönemine ait 1585 tarihli Saruhan Kadılık sicillerinde Aliağa Çiftliği'nden söz edilmektedir. Söz konusu belgede, çiftlikte 23 kişinin ikamet ettiği ve bunlardan sadece birinin toprak vergisi verdiği belirtilmektedir.

Batılı devletler, Osmanlı egemenliğindeki kıyı köylerdeki tahıl, bakliyat, zeytinyağı, deri ve hayvanları toplayarak bunları küçük teknelerle açık denizdeki büyük gemilere götürüyor, ancak bunun için büyük insan gücüne ihtiyaç duyuyordu. Bu sorunu aşmak için Ege adalarında yaşayanlar Aliağa ve çevresine göç ettirilerek yerleştirildi. Tarihi kayıtlarda, 19. yüzyılda Ali Ağa çiftliğinde 62 hanelik bir Osmanlı-Rum köyünün oluştuğu yazılmaktadır.

Charles Mac Farlane'nin yöreye yaptığı gezi: 1828 İlkbaharında, İzmir'den Bergama'ya gelen İngiliz bilgini, bu gezisini, İzmir Voyvodası Hacı Hüseyin Ağanın izniyle gerçekleşmiştir.

"İzmir'den deniz yoluyla Karşıyaka'ya geçildi. Osmanzade İskelesinden haftada bir Bergama'ya giden kervanın kiralık hayvanlarıyla yola çıkıldı. İki saat sonra Menemen'e gelindi. Menemen dağınık evleri ile bir köye benziyordu.

Tepenin üstünde bulunan yel değirmenlerinden birçoğunun harap olduğu görülüyordu. Oysa daha önce buradan geçmiş olan gezginler, Menemen'in bayındır, oldukça şirin bir kasaba olduğunu yazmışlardı. Bunun bu sırada patlak veren Yunan ayaklanmasından ileri geldiği söylenebilir. Menemen'den bir saat sonra, Gediz Çayı üç köşeli bir kayıkla geçildi. İnsan ve hayvanların bir arada geçişleri korkulu olduğu kadar eğlenceliydi. Yolun bozuk ve birçok yerlerinin patikadan ibaret oluşu hayvanların yol almasını güçleştiriyordu. Mene-men'den sekiz saat sonra, Güzelhisar Köyüne varılmıştı. Burada bulunan harap ve pis bir kahvehaneye inildi. Burası kervanın durak yeriydi. Kahvehanede bulunan korkunç kılıklı zeybeklerin hiç de kaba davranmadıkları görülüyordu.

Sabah erkenden buradan ayrılan kervan, iki saat süren tatlı bir vadiyi geçerek deniz kıyısına inmiş, beş saat sonra da Bakırçay ahşap köprüsünden geçilmiştir. Yollarda zamanın yere serdiği birçok antika esere rastlanıyordu. Bunlar bu bölgenin kültür ve uygarlık tarihinde çok görkemli rol oynadığını kanıtlıyordu. Yol boyunca, küçüklü büyüklü birçok İslam mezarlıkları vardı. Bunlar bu yerlerde yaşayan Türklerin nüfus sayısının çokluğunu anlatıyordu. Yollarda ve köylerde birçok leylekler görüldü.

Bunlar Türkler tarafından öldürülmediği ve çevre bataklık olduğundan kolayca barına-biliyordu. Damların çoğunda bekçi bulunuyordu. Bunların daha çok korsanlara karşı görev yaptıkları anlaşılıyordu. Çünkü bundan beş yıl önce adalardan Yunanlılar Çandarlı'yı basmışlardı."

Tanzimat dönemiyle birlikte Osmanlı'da emlak, arazi, hayvan ve kazanç sayımı ve envanter oluşturulması çalışması başlatıldı. 1844-45'de yapılan sayımlardan biri de 2028 sayılı Aliağa Çiftliğine ait temettü'at defteridir. Deftere göre o yıl Ali Ağa çiftliğinde 62 hane olup; 152 vergi mükellefi bulunmaktaydı. Bunların bir kısmı ortakçıydı. Vergi mükelleflerinin 13'ü Müslüman, 139'u ise Hıristiyan Osmanlı vatandaşıydı. Çiftlik işçileri, çoğunlukla çevre köy, kasaba ve kazalardan geliyor, çiftlik binalarında yatıp kalkıyorlardı.

Ali Ağa çiftliği bölgesinde 1867'lere gelindiğinde yavaş yavaş köy şeklinde yerleşim başlamıştır. 1867 yılı tarihli Emr-i Şarif ile Saruhan Sancağı Güzelhisar-ı belgesinde Ali Ağa çiftliği yanında Pazar günleri her hafta halkpazarı kurulmasına izin verildiği yazılıdır.

Baltazzi Ailesi:

Aliağa, 1890 yılı Aydın Vilayeti Salnamesinde Menemen kazasına bağlı bir köy olarak kayıtlıdır. Bu dönemde köyde 101 hanede 801 nüfus yaşamaktadır. Aliağa Çiftliğinin, 19. Yüzyıl içinde Baltacızadelerin elinde olması, bu topraklara yerleşmek isteyen Rumlar ile bölgede geniş arazilere sahip bu aile arasında anlaşmazlıklara neden olmuştur.

1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sonucu Osmanlı ülkesinde eyalet sınırları ve yönetimde önemli değişiklikler olmuştu. Bu ağır yenilgi sonucu Avrupa malları Osmanlı ülkesine daha kolay girebilir hale gelmişti.

Bergama- İzmir yolu Aliağa'dan geçmekte, bazı Bergama'lılar Soma üzerinden demiryolu ile İzmir'e nakliye yapmaktaydı. Bergama-Soma demiryolunun açılması girişimine Bergamalı deveciler karşı çıkmıştı. Ticari malların taşındığı kara yolu içerlerden deniz kıyılarına doğru kaymıştı.

Yaz mevsiminin kavun, karpuz ve üzümü Menemen'e, çoğunlukla ise, Aliağa Çiftliği İskelesi'ne doğru ya kağnılarla ya da deve karalarıyla götürülmekteydi. Bu dönemde çevrede; Aliağa'da bulunan Baltazzi ailesinin sözü çok geçmekteydi. Bu ailenin Menemen'de ve ülkenin değişik yerlerinde geniş toprakları vardı. Aliağa Çiftliği'nde bu ailenin bilgisi dışında kuş uçmazdı. Buralarda her türlü ticari faaliyet onların denetimindeydi. Bu ailenin İzmir'de, başkentte hatta Avrupa'da bile dostları vardı. 1881'de İngiliz Arkeoloğu Ramsay, İzmir'den Aliağa'ya geldiğinde Baltazzi ailesinin misafiri olmuştu. Zamanın İzmir Valisi de Baltazzi'ye verilmek üzere Ramsay'a bir mektup vermişti. Aile İngiliz arkeoloğa istediği atları vererek, rehber temin edip Aigai'ye (Köseler Köyü) gitmesini sağlamıştır.

19.yüzyılın ilk yarısından Cumhuriyet'in kuruluşuna kadar geçen sürede Baltacı ailesi topraklarını çok genişletmiş, Menemen kazası içindeki en büyük çiftlik haline gelmiştir. Baltacılar, Aliağa çiftliği ile Araç Çiftliği yarımadalarının hemen hemen tamamına sahip olan geniş arazilere sahip bir aileydi.

1875'li yıllarda Osmanlı uyruğuna bağlı olan Baltacızade'nin eşi Eliza Baltacı ölür. Varisi olmadığı için toprakları devlete kalır. Devlet de toprakları verdiği bir ilanla satılığa çıkarır.

Aliağa Çiftliği denilen Osmanlı-Rum köyüne ilk göçmenler, Balkan Savaşı'nın ardından 1913 yılında yerleşmeye başlamıştır.

Aliağa Adının Öyküsü

1623-1640 yılları arasında hüküm süren Osmanlı Padişahı 4. Murad Bağdat Seferi dönüşünde savaş boyunca Osmanlı’ya yardım eden bazı Arap Aşiretlerini iskan politikası gereğince Anadolu’ya getirip onlara Batı Anadolu’da geniş topraklara yerleştirmiştir. Araboğulları aşiretinden Esseyyid Abdülkerim Ağa’ya günümüzde Aliağa ilçesinin bulunduğu bölgedeki topraklara yerleşmiştir.

1682’de tarihe 2. Viyana kuşatması olarak geçen ve 16 yıl süren savaş Osmanlı Devletini askeri, siyasal ve ekonomik yönden çok zayıflatmış, 1699 yılında imzalanan Karlofça Antlaşmasıyla ilk toprak kayıpları başlamıştır. Osmanlı tımar sisteminin bozulmuş, miri ve vakıf arazileri büyük toprak sahiplerinin ellerine geçmiştir. 1730’lu yıllardan 1839 yılına kadar sürecek 1 asır boyunca Osmanlı devlet otoritesi zayıflamış ve Ayanlar dönemi adı verilen bir dönem yaşanmıştır Batı Anadolu’da Kara Osmanoğlu ailesi, Arapoğulları Ailesi gibi Ayanlık aileleri gücü eline geçirmiştir. Bergama’dan Menemen’e kadar büyük bir bölge de Araboğulları tarafından kontrol edilmiştir.

Osmanlı döneminde önemli bir yerleşim yeri olan Güzelhisar Arapoğulları ailesi tarafından 1712 ile 1812 yılları arasında ayanlık ile yönetilmiştir. Arapoğullarından Esseyyid Ali Ağa 1760 ile 1780 yılları arasında Güzelhisar Voyvodası/ ayanı olarak bölgeye hükmetmiştir. Aliağa ilçesinin adının kaynağı bölgenin ayanı Esseyyid Ali Ağa’dır. 1763 yılında Güzelhisar’da Ali Ağa Camiini yaptırmıştır. Bölgede büyük siyasal ve ekonomik güç elde eden ayan Esseyyid Ali Ağa Güzelhisar’ın denizle buluştuğu kıyılara kadar uzanan geniş bir bölgedeki toprakların sahibi olmuş, bu topraklar “Aliağa Çiftliği” olarak anılmaya başlanmıştır.

Osmanlı arşivlerinde günümüzdeki Aliağa kent merkezinin bulunduğu yerde Rum çiftçilerin ikamet ettiği Kilise Pınarı köyünün bulunduğuna dair kayıtlar bulunmaktadır. Bir kilise (Günümüzde Aliağa Merkez Camii) ve su kaynağı etrafında oluşan köyün adı 19.yüzyılın başlarından itibaren çiftliğin genel adıyla bütünleşerek Aliağa Çiftliği Köyüne dönüşmüştür. 1827/1828 yılı kayıtlarında Aliağa Çiftliği’nden ilk kez bahsedildiği görülmektedir. 1844-45 yıllarına gelindiğinde Güzelhisar Kazası içinde “Aliağa Çiftliği Köyü” olarak resmi kayıtlarda ismi geçmeye başlamıştır.

1840’lı yıllardan itibaren Levanten Baltazzi ailesi bölgedeki toprakların sahibi olmaya başlamıştır. Bu yıllardan, Milli Mücadelenin sonuçlandığı 1922 yılına kadar Aliağa Çiftliği ve çevredeki araziler Baltazzi ailesinin mülküdür. Baltazzi ailesi 1876'da Aliağa Çiftliği'nde 12 bin m2'lik bir bahçenin içine 3 katlı bir konak yaptırmıştır. Bu konağın üçüncü katı, 1915 yılı mart ayında İngiliz savaş gemilerinin kıyıyı top ateşine tutması sonucu yıkılmıştır. Konak, 1933 yılında Vali Kazım Dirik tarafından okula dönüştürülmüş ve Cumhuriyetin 10. yılında Aliağa (Atatürk) İlkokulu olarak eğitime başlamıştır.

Cumhuriyet Dönemi:

Yunanlılar 15 Mayıs 1919'da İzmir'e asker çıkardıklarında, Aliağa'da yaşayan Müslümanlar 300'e yakın haneyi boşaltmıştır. Boşaltılan Aliağa'ya Midilli adasından Rumlar gelip yerleşmişlerdir ve 9-10 Haziran 1919'da Yunan işgali başlamıştır. Yunan Ordusu, Menemen'den gelip Bergama yönünde işgal alanını sürdürmüştür. 800 piyade ve 80 Süvari, üç makineli tüfek, iki toptan oluşan Yunan Kuvveti, 10 Haziran'da Reşadiye'ye (Zeytindağ) ulaşmış, 12 Haziran'da ise Bergama'yı işgal etmiştir. Ancak İşgalin ardından 172. Alaya bağlı Türk kuvvetleri 14 Haziran'da Yunan kuvvetlerine hücum ederek, mağlup etti. Düşmanın gönderdiği takviye kuvvetler ise ancak Aliağa Çiftliği'ne kadar gelebilmiş ve orada kalmıştır.

Düşmanın 9 Eylül'de İzmir'de denize dökülmesinin ardından, Türk Ordusu 13 Eylül 1922 günü Aliağa Çiftliğine geldi. Aliağa Çiftliği'ndeki Yunan birlikleri ve yerli Rumlar bölgeyi bu sırada boşaltılar. Kurtuluş yılından 1.5 yıl sonra, 1924'te Yunanistan'dan "Mübadele" diye bilinen olayla Türk göçmenler Aliağa Çiftliğinde Kazım Dirik Mahallesi'ne yerleştirildi.

1936 yılı sonu ve 1937 yılında gelen Bulgaristan Göçmenleri de Kurtuluş Mahallesi'nde iskan edildi. Göçmenler bu topraklara yerleştikten sonra, Aliağa Çiftliği Cumhuriyet döneminin bucak merkezlerinden biri olmuştur.

1951-1952 yıllarında Aliağa'ya Bulgaristan ve Yugoslavya'dan yeni göçmenler geldi. Yeni gelenler, Aliağa'nın değişik mahallerinde kendilerine yer buldular. Bu tarihlerde nüfus birden artınca 1952 yılında Aliağa'da Belediye teşkilatı kuruldu.

Belirtilen tarihlerde, Aliağa Beldesinde isim yine Aliağa Çiftliğiydi. Cuma günleri haftada bir Nahiye Müdürlüğü binası ile Mehmet Saka'nın Bakkal dükkânı arasında "Hükümet Bahçesi" denilen alanın etrafında Pazaryeri kurulmaktaydı. 1952-1960 dönemlerinde Aliağa Çiftliği bucak olmasına rağmen tipik bir kıyı köyü görünümündeydi. Balığı ve deniz ürünleri lezizdi. Ancak denizden geçimini sağlayan insan sayısı çok azdı. Halkın büyük çoğunluğu rençperlik yapmaktaydı. Çevre yollara akşama yakın vakitte tarlalardan dönen dört tekerlekli at arabaları sıralanmaktaydı.

1970'li yıllar T.P.A.O ve İzmir Rafinerisi'nin kuruluş yıllarıydı. Hızlı bir gelişme vardı. İşleri yürütmek üzere müteahhitlerle birlikte, teknik eleman ve iş arayanlar Aliağa'ya akın etti. Nüfus sürekli artıyor, ekonomik yaşam giderek canlanıyordu.

14 Ocak 1982 tarihine gelindiğinde Aliağa beldesi ilçe olmuştu. Kasaba ilçe statüsüne erince, yeni idareci ve memurlar atandı. Yurdun her tarafından ilçeye gelenlerle burada oturan insan sayısı daha da çoğalmıştır.

Osmanlılar döneminde nahiye olan Aliağa, 1 Mart 1952 yılında belediyelik olmuştur. 21 Ocak 1982 tarihli Resmi Gazetede yayınlanan 2585 sayılı kanun ile de Aliağa kasabası ilçe statüsüne kavuşmuştur.

Belediye Tarihçesi

Aliağa, İdari teşkilatlanma yönünden 1937 yılında bucak olmuş, 1952 yılında belediye teşkilatı kurulmuş ve 14 Ocak 1982 tarih, 2585 sayılı kanun ile ilçe statüsüne kavuşmuştur. Aliağa'nın ilk belediye Başkanı Arif Balamir'dir. Aliağa'yı ilçe yapan 2585 sayılı kanun, 21 Ocak 1982 tarihinde resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Atatürk, Yeni, Yalı, Kültür, Kurtuluş, Siteler ve Kazım Dirik mahallesi olmak üzere 7 mahalleden oluşan Aliağa'ya bağlı iki belde ve 19 köy bulunmaktadır.

Aliağa'yı ilçe statüsüne kavuşturan 2585 Sayılı kanun ile Menemen ilçesi Merkez bucağından 3 köy, Foça ilçesi Yeni Foça beldesinden 2 köy, Bergama ilçesi Zeytindağ beldesinden 6 köy bağlanmıştır. 29 Aralık 1994 tarih ve 1994/347 sayılı İl İdare Kurulu kararı ile Şehitkemal köyünden Yukarı Şehitkemal köyü ayrılmıştır.

Aliağa; 2004 yılında 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu'nun yayınlanmasından sonra İçişleri Bakanlığı'nın 03.08.2004 tarih ve 119 sayılı genelgesi uyarınca İzmir Büyükşehir Belediyesi sınırları içine alınmıştır.

Aliağa'da Belediye teşkilatı 1952 yılında kurulmuştur. 1982 yılına kadar belde belediyesi olarak hizmet veren belediye teşkilatı, 14 Ocak 1982 tarihinde Bakanlar Kurulu kararı ilçe belediyesi durumuna dönüşmüştür. Aliağa Belediyesi, sanayileşme sonucu büyük bir hızla büyüyen ve genişleyen ilçeye hizmet vermektedir.

Aliağa Belediye Başkanları:

1952 yılında Aliağa'nın ilk belediye başkanı olan Arif Balamir aynı yılın Ekim ayına kadar başkanlık vazifesini yapmıştır. Daha sonra sırasıyla Aliağa Belediye Başkanlığı görevinde bulunanlar:

Kaynak: Aliağa Ticaret Odası © 2024